Komisja Edukacji Narodowej
Komisja Edukacji Narodowej (KEN) (pełna nazwa: Komisja nad Edukacją Młodzi Szlacheckiej Dozór Mająca) to centralny organ władzy oświatowej, powołany w Polsce przez Sejm 14 października 1773 na wniosek króla Stanisława Poniatowskiego.
Komisja była pierwszym ministerstwem oświaty publicznej w Polsce i pierwszą tego typu instytucją w Europie. Została powołana głównie dlatego, że do 1773 r. edukacja podstawowa i średnia były w Rzeczpospolitej organizowane i kontrolowane przez zakon jezuitów. System stworzony przez jezuitów funkcjonował całkiem sprawnie, choć cechował go swoisty konserwatyzm i nietolerancja religijna. W 1773 r. zakon jezuitów został nagle rozwiązany przez papieża Klemensa XIV, co w Polsce zagroziło całkowitym upadkiem edukacji, ale też dało impuls do głębokich reform szkolnictwa.
Głównym inicjatorem i architektem powstania Komisji był pijar, ksiądz Hugo Kołłątaj. Pierwotny skład Komisji liczył 8 osób: 4 senatorów i 4 posłów reprezentujących Koronę i Wielkie Księstwo Litewskie. Pierwszym prezesem został biskup wileński Ignacy Jakub Massalski. Najbardziej zasłużonymi, „oficjalnymi” członkami byli posłowie wywodzących się z magnackich rodzin i rodzin powiązanych z tzw. Familią, m.in.: Adam Kazimierz Czartoryski, Joachim Chreptowicz, Ignacy Potocki i Andrzej Zamoyski. Jednak od samego początku faktycznymi „pracownikami” Komisji była grupa uczonych i artystów skupiona wokół Hugona Kołłątaja, który nadawał cały czas ogólny kierunek jej działaniom. Do najbardziej zasłużonych „ekspertów” zalicza się pisarzy Franciszka Bielińskiego i Juliana Urysna Niemcewicza, oraz uczonych Feliksa Oraczewskiego, Andrzeja Gawrońskiego, Dawida Pilchowskiego, Hieronima Stroynowskiego, oraz Grzegorza Piramowicza.
Pierwszy okres działalności Komisji to lata 1773 – 1780
W okresie tym wywalczono w Sejmie przecięcie tego, co zostało po majątku jezuitów, co dało Komisji dużą niezależność finansową. Eksperci pod wodzą Hugona Kołłątaja opracowali trzystopniowy model szkół podstawowych i średnich. Najniższym stopniem były szkoły parafialne przeznaczone dla niższych stanów (chłopców i mieszczan), pośrednim szczeblem były państwowe szkoły powiatowe - do których głównie trafiały dzieci z rodzin szlacheckich, ale które były też otwarte dla najzdolniejszej młodzieży ze stanów niższych, zaś ze stopniem najwyższym były dwa uniwersytety – w Wilnie i Krakowie.
W ranach reformy edukacji podstawowej stworzono Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które opracowało pionierskie podręczniki – wymagające często tworzenia polskiej terminologii tych nauk, która do dzisiaj jest podstawą terminologii chemicznej, fizycznej i matematycznej stosowanej w języku polskim.
Po śmierci biskupa Józefa Andrzeja Załuskiego, marszałek Sejmu wydał zarządzenie przejęcia Biblioteki Załuskich. Komisja Edukacji Narodowej w imieniu państwa nią zarządzała, a pierwszym kustoszem został członek Komisji Edukacji Narodowej – Ignacy Potocki. Biblioteka ta stała się pierwszą polską biblioteką publiczną , prekursorką Biblioteki Narodowej. Opracowano także szereg przepisów i programów dla szkół podstawowego i średniego szczebla.
Drugi okres działalności to lata 1781 – 1788
Drugi okres działalności był w zasadzie kontynuacją prac podjętych w pierwszym okresie i zapełniania ram reformy, której granice zakreśliły kompetencje Komisji wywalczone w pierwszym okresie.
Pewnym novum była tylko reforma dwóch szkół wyższych – Akademii Krakowskiej i Wileńskiej – które oprócz pełnienia obowiązków typowych dla uczelni wyższych, zajęły się także bezpośrednim nadzorem szkół średnich i podstawowych. Komisja miała też silny wpływ na szkoły zakonne, które pozostawały częściowo niezależne, ale mimo wszystko musiały przynajmniej formalnie podporządkować się jej zarządzeniom.
Trzeci okres działalności (do 1794)
Od roku 1789 rozpoczął się stopniowy rozkład i utrata wpływów Komisji, co było procesem równoległym do powolnej utraty wpływów politycznych przez stronnictwo reformatorów i rozkładu Rzeczpospolitej. W czasie obrad Sejmu Czteroletniego frakcja reformatorów zgodziła się na daleko idące ustępstwa w sprawach szkolnictwa, aby móc przeforsować Konstytucję 3 maja. Konstytucja ta czyniła prezesem KEN prymasa Polski, który zasiadł z Straży Praw jako swoisty minister oświaty.
Ostateczny cios Komisji zadała konfederacja targowiska, która odebrała jej władzę nad szkołami zakonnymi oraz całkowicie zmieniła jej skład. Wielu członków Komisji (z Kołłątajem na czele ) i tak musiało opuścić kraj po zwycięstwie Targowicy, gdyż wydano na ich zaoczne wyroki śmierci w związku z ich ogólną działalnością polityczną.
Dokonania Komisji
- całkowita reorganizacja oraz stworzenie od podstaw systemu szkół średnich;
- opracowanie nowych programów nauczania w duchu umiarkowanego oświecenia;
- utworzenie seminariów nauczycielskich przy uniwersytetach;
- publikacja nowatorskich podręczników szkolnych - w sumie wydano 27 podręczników, z których część po raz pierwszy stworzyło polską terminologię naukową takich dziedzin jak fizyka, matematyka, chemia, logika, gramatyka;
- reforma Akademii Krakowskiej i Wileńskiej;
- utworzenie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych;
- wprowadzenie historii Polski i historii naturalnej;
- wprowadzenie elementów wychowania fizycznego;
- zaczęto nauczać w języku polskim - nauka w języku łacińskim była zakazana.
Działalność Komisji jest trudna do przecenienia w historii Polski. Kilkudziesięciotysięczna kadra nauczycielska wychowana przez Komisję kontynuowała działalność w jej duchu jeszcze długo po utracie przez Rzeczpospolitą niepodległości.
Niektóre podręczniki (np. podręcznik do chemii Jędrzeja Śniadeckiego) były w użyciu jeszcze i zarania II Rzeczpospolitej. Z podręczników gramatyki i historii wydanych przez Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych uczyli się praktycznie wszyscy najwybitniejsi pisarze i poeci XIX w. - od Adama Mickiewicza po Bolesława Prusa.
